Rouwen tijdens (en na) corona

De kleine uitvaart, een noodgreep tijdens corona, is een blijvertje. Fijn onder elkaar is het devies van deze nieuwe rouwvorm, wat betekent dat wie niet lekker in de groep ligt, makkelijk kan worden buitengesloten.     'Je bent niet welkom bij de crematie van je opa." Het was een kort telefoontje dat Ferry Tichelaar (27) uit Gouda kreeg, begin maart 2023. Hij voelde zich uit het veld geslagen. "Ik had een heel...

Iedereen krijgt in zijn leven te maken met rouw en verlies. Hoewel dat voor iedereen anders is, zijn er toch herkenbare elementen in een rouwproces. Die elementen werden echter verstoord door de coronapandemie. Tamara van Schaik, Marije Brouwer, Hanneke Knibbe en Nico Knibbe publiceerden in het Tijdschrift Geestelijke Verzorging een artikel over welke impact de pandemie had op de ervaren rouwprocessen. Op basis van achttien diepte-interviews met nabestaanden, zorgverleners en...

De onderzoekers Tamara van Schaik , Marije Brouwer, Nico Knibbe, Hanneke Knibbe en Saskia Teunissen, allen verbonden aan het project Rouwen Tijdens Corona, mogelijk gemaakt door ZonMw (als onderdeel van het programma 'Palliantie. Meer dan zorg’) publiceerden in OMEGA- Journal of Death and Dying van december 2022 het artikel ‘The Effect of the COVID-19 Pandemic on Grief Experiences of Bereaved Relatives: An Overview Review’.   Daaruit blijkt dat de COVID-19-pandemie de...

Uit onderzoek van het Erasmus MC, de Hogeschool Rotterdam, het Amsterdam UMC en de Universiteit voor Humanistiek (‘Experiences of end-of-life care during the COVID19-crisis’), onder ruim 700 zorgprofessionals en bijna 400 nabestaanden van mensen die tussen maart en juli 2020 zijn overleden (aan corona of door een andere oorzaak), blijkt dat de medische en verpleegkundige zorg tijdens de pandemie in de meeste gevallen goed kon plaatsvinden, ondanks de uitdagingen. Tegelijkertijd...

In drie internet artikelen reflecteert psycholoog Ronald Geelen op wat er is gebeurd rondom sterven en rouwen tijdens de coronapandemie. In ‘Klappen voor onze zorghelden’ gaat hij in op de beperkte houdbaarheid van de waardering voor de zorg. ‘Zo spraken we in het voorjaar van 2020 nog van onze helden in de zorg en volgde letterlijk het publieke applaus. Bij de tweede en volgende golf ebde die waardering weg. Beperkte...

Uden is een van de gemeentes in Brabant die hard getroffen is door het coronavirus. Om die mensen te herdenken en een plek te hebben om over de effecten van het virus te kunnen praten, is er een speciale boom geplant, de Hartjesboom. Volgens mede-initiatiefnemer en uitvaartbegeleider Paul van Weert moet het 'een plek worden om samen te komen en te praten over wat er gebeurd is'.  De Hartjesboom geeft...

,,De belangrijkste tip? Hou je relaties in het hier en nu goed en heb intensief contact met elkaar, zodat je niet verrast wordt als je opeens afscheid moet nemen.’’ Barnevelder Nico Knibbe sprak de afgelopen maanden talloze mensen voor zijn project ‘Rouwen Tijdens Corona’. ,,Deze verhalen, vaak hartverscheurend, soms ook prachtig, moeten verteld worden.’’ Nico Knibbe, Hanneke Knibbe en filmmaakster Anne Christine Girardot hebben op allerlei manieren verhalen verzameld voor...

Volgens wijkverpleegkundige Jelle Reijngoudt wordt het rouwen waarmee de zorgverlener wordt geconfronteerd door het overlijden van een cliënt, onderschat en onderbelicht. 'De dood hoort bij je beroep', 'je hebt dit beroep zelf gekozen', zijn veelgehoorde opmerkingen. En toch kan het je als zorgverlener raken als een zorgvrager overlijdt. En dat is normaal. Het mag besproken worden, in alle openheid. Daarom geeft Jelle Reijngoudt zijn visie op het mogen bijwonen van...

Hoogleraar palliatieve zorg Saskia Teunissen, èn lid van het projectteam Rouwen Tijdens Corona, nam op de avond van eerste Kerstdag 2021 deel aan een uitvoerig gesprek over sterfelijkheid en de dood. Ook cabaretier en filosoof Tim Fransen, rouwcoach Tim Overdiek en theatermaker Eloah Udenhout deden mee. Gemist? Dan is het de moeite waard om dit “Met het oog op morgen’ gesprek als podcast na te luisteren vanaf minuut 7.00.  Saskia...

Nico Knibbe runt samen met zijn zus Hanneke Knibbe het onderzoeksbureau LOCOmotion en doet, onder andere samen met het UMC Utrecht, onderzoek naar rouwen tijdens corona. Door middel van enquêtes, beeldgesprekken en straat interviews halen ze informatie op om antwoorden te krijgen op de vraag: “Wat doet deze tijd van afstand houden, nauwelijks fysiek contact en beperkt aantal bezoekers tijdens een uitvaart met onze rouw." Op de website worden verhalen...

Wat betekent het voor het rouwproces als je niet aanwezig kunt zijn bij de uitvaart? Voor haar afstudeeronderzoek aan de Universiteit voor Humanistiek deed Tamara van Schaik onderzoek naar de betekenis van ontbrekende uitvaartrituelen voor het rouwproces, ten tijde van Covid-19. Ze ging in gesprek met nabestaanden die tijdens de coronaperiode een dierbare hebben verloren en niet fysiek aanwezig konden zijn bij de uitvaart. Het onderzoek laat zien dat het...

Manu Keirse: “Geef leven aan het sterven” “Rouw is een heel gamma van reacties op een ingrijpend verlies in ons leven”, vertelt klinisch psycholoog en rouwdeskundige Manu Keirse vanuit zijn studeerkamer in het Belgische plaatsje Leefdaal. “Dat kan verdriet, boosheid, fysieke pijn, verandering in eetgewoonte en werkgedrag zijn, maar het kan evenzeer opluchting en voldoening zijn. Het gaat om elk verlies, dus bijvoorbeeld ook om het verlies van gezondheid, verwachting,...

Kunstenaar en funerair specialist Babs Bakels is van jongs af aan mateloos gefascineerd door de dood. Radiomaker Laura Stek, die haar sterfelijkheid juist graag negeert, raakte geïntrigeerd door Babs: waarom omringt iemand zich constant met eindigheid en verval? Samen onderzoeken Laura en Babs in coronatijd in zes afleveringen onze omgang met de dood, van de laatste adem tot het hiernamaals. Ze bezoeken een ‘liever levend uitvaart’, ondergaan een dood-meditatie, gaan...

De nieuwe EO gesprekskaartjes kunnen je helpen om samen het gesprek aan te gaan over verlies, en herinneringen en gevoelens een plaats te geven. Juist in tijdens (en na) corona. De makers hopen dat de kaartjes bijdragen aan mooie gesprekken met mensen om ons heen die ons dierbaar zijn. Ook over onderwerpen die soms lastig zijn. ‘Want juist die kleine gebaren: een glimlach, een vraag, een helpende hand, zorgen ervoor...

Vaak wordt er gezegd: het hoort bij het vak. Maar ondertussen gebeurt er meer met je dan je denkt. Iemand overlijdt onder jouw handen. Teams houden vaak wel een nabespreking over de medisch-technische zaken van een overlijden en de opvang van de familie. Maar niet altijd wordt aan de betrokken zorgmedewerker gevraagd hoe het gaat. Door daar geen aandacht te besteden, kan de emmer bij een zorgmedewerker langzaam vollopen. ‘Nabespreken...

In aflevering 25 van de podcastserie Doodnormaal vertelt Kees Veldboer van Stichting Ambulance Wens over hoe het in coronatijd mogelijk blijft om elkaar te ontmoeten, ook als beide partners ziek zijn. Dan zet de stichting alles op alles om toch nog een ontmoeting te regelen. Heel onverwacht overleed Kees op 26 juli 2021 en dat betekende dat op 2 augustus het werk van Stichting Ambulance Wens stil stond. Alle ambulances...

Eenvandaag maakt een resportage de door experts verwachte toename van rouwstoornissen: het verlies van een geliefde verwerken is lastiger door corona.  Normaal gesproken heeft ongeveer een op de tien mensen last van 'vastzittende' rouw. Maar volgens hoogleraar psychologie Geert Smid is dat percentage sinds de komst van corona flink gestegen. Wie een rouwstoornis heeft, rouwt langer en ervaart de rouw heftiger dan de meeste mensen, vertelt Smid. Ook wordt het...

Corona heeft een enorme invloed op de beleving van de dood en van de periode erna. Ook als iemand niet overlijdt door corona. We proberen met het project ‘Rouwen Tijdens Corona’ nabestaanden te ondersteunen door ervaringen en suggesties te verzamelen en te daarna delen. Dat doen we onder andere met een vrij korte enquête. Heb jij ook iemand verloren tijdens corona? Deel dan je ervaringen, zo helpen we elkaar. Klik...

Praten over dood is praten over leven. In de podcastserie Doodnormaal praat Winny Bos van Doulawijzer wekelijks met gasten die in aanraking zijn gekomen zijn met de dood. Haar missie is om het levenseinde doodnormaal te maken. Nu de dood tijdens en na corona zo tastbaar is geworden, beleeft zij die missie misschien nog intenser. In aflevering 19 vertelt Winnie Bosch over het verlies van haar vader in coronatijd. Ze...

'De tijd waarin we leven lijkt een alternatieve realiteit te zijn. Een realiteit waarin we de ander niet eens even kunnen vastpakken na een ingrijpend verlies; een realiteit waarin we elkaars gezichtsuitdrukkingen moeten lezen terwijl we een mondkapje op hebben. Het lijkt een logisch gevolg dat dit invloed heeft op een verder rouwproces.'  Lees hier het volledige artikel.    

Op zes begraafplaatsen in de gemeente Kampen zijn vanmorgen coronamonumenten onthuld. De gemeente hoopt dat de gedenkplek een plaats van steun mag zijn waar mensen kunnen gedenken en herdenken. Trijntje Sleurink ervaart nog regelmatig de gevolgen van de periode dat ze haar man moest loslaten. "Ik heb hem gelukkig nog wel via de telefoon kunnen spreken destijds, maar ik durfde niet meer bij hem op de kamer te komen toen...

Voor uitvaartbegeleidster Saskia zijn uitvaartdiensten in de coronaperiode juist intenser en mooier geworden, vertelt Abdelkader Benali in OVT. ''Saskia werd verliefd op het ingetogen karakter van het nieuwe afscheid nemen.'' Luister hier naar de OVT Podcast , gemaakt door Abdelkader Benali en begrijp waarom een uitvaart tijdens corona zo intens en mooi kan zijn.  

Mooi voorbeeld van hoe je creatief kunt zijn met rouwen in corona tijd. De vader van Jose Pouwer wilde graag een feest in de kroeg na zijn crematie, maar dat kon door corona niet doorgan. Daarom stopte de rouwauto bij de kroeg waar zijn vrienden met een biertje klaar stonden en bloemen op de wagen legden.  De tijd gaat leren of de hashtag 'feessiekomtnogwel' inderdaad nog gaat komen, maar het...

Goed artikel van De Correspondent: 'Rouw heeft geen eindpunt. En dat is hoopvoller dan het klinkt' Lees het hier    

Hoe kun je op afstand toch samen zijn als je naasten door Corona niet op bezoek kunnen komen? In het ziekenhuis, het verpleeghuis, gehandicaptenzorg, hospice of in de thuiszorg? Daar helpt het boekje ‘Samenzijn op Afstand’ bij. Het is een online printbaar boekje dat cliënten en hun naasten informeert en inspireert. Het geeft praktische tips hoe je op afstand toch in contact kunt blijven en met elkaar kunt meeleven. Bekijk...

Mensen die dierbaren verloren aan corona kampen met meer rouwstoornissen dan normaal, constateert hoogleraar Geert Smid in de Volkskrant. Lees hier het artikel   

Interessant document van het Fonds Slachtofferhulp met antwoorden op veel gestelde vragen over afscheid nemen in tijden van corona. download hier  

Hoe is het om door corona nooit echt afscheid te kunnen nemen van je geliefde? Deskundigen verwachten dat veel nabestaanden aankloppen bij de gezondheidszorg met langdurige rouwklachten. Luister hier de uitzending 

Wat betekent rouwen, als je als jonge twintiger ineens wees wordt? Journalist en schrijver Gijs van der Sanden schreef daarover het boek De dingen die je vergeet. "Verdriet verandert. Ik ben verdriet gaan zien als iets levends, iets waar je aandacht aan moet geven." Luister hier   

De Vlaamse klinisch psycholoog rouwspecialist Manu Keirse schreef een extra hoofdstuk bij het boek ‘Helpen bij verlies en verdriet’ met handvatten voor wie mensen in rouw en verdriet wil bijstaan. Download hier het extra hoofdstuk. Download    

Drie indrukwekkende door CNN opgetekende verhalen over het verliezen van een geliefde aan corona, waarbij nabestaanden moeten copen met een plotselinge dood van hun naaste, het mogelijk zelf ziek zijn en het niet goed afscheid kunnen nemen. Lees hier   

Honderden Naarders hebben afscheid genomen van de afgelopen week overleden stadsomroeper en weldoener Paul Vuijst. Voor de condoleance stonden lange rijen, maar uiteraard corona proof.  Lees hier het artikel

'Wie troost mij' kan troost bieden wanneer je in deze tijd niet goed weet hoe je om moet gaan met je emoties rondom rouw. De website biedt ook een ontmoetingsplek voor nabestaanden.  Bekijk hier de website

Rouwen tijdens Corona is een kunst. Volgens psycholoog Jos de Keijser is het als kauwgom. 'Kauwgom krijg je niet zomaar weg. Dat moet slijten, dat kost tijd, dat kost heel veel schoonmaaknachten. Rouw moet slijten. Beetje bij beetje bij beetje.’ Lees hier het hele artikel van De Correspondent

Rouwen is een werkwoord.  Bekijk hier de tips over rouwen voor zorgverleners, gemaakt door 'Help de Helden'.   Flyer met tips  

Corona raakt ons op veel verschillende manieren. Dat heeft gevolgen voor de manier waarop we nu afscheid nemen. Maar ook voor onze manier van rouwen. Leoniek van der Maarel is als psychologe gespecialiseerd in rouwverwerking. Ze vertelt wat de impact van de beperkende maatregelen kan hebben op het rouwen.  Lees hier het artikel

Karin Kuijpers uit Veghel is bang corona te krijgen. Niet vreemd; want haar moeder heeft het. De koster is er aan gestorven. En zelf begraaft ze, als uitvaartverzorger, de doden. In de radiodocumentaire Geen cake gaat Jan Maarten Deurvorst langs bij enkele vrouwelijke uitvaartverzorgers en bij de dochters van Malie van Oss, die in maart overleed aan corona. Ze ondervinden allemaal hoe moeilijk het nu is om te rouwen of...

Mooi online artikel uit Zorg en Welzijn waarin gepleit wordt om de terminale Coronazorg van een dierbare heel concreet met foto’s in beeld te brengen, als belangrijk onderdeel van het rouwproces. Hoe kunnen foto’s van je dierbare, liggend in een ziekenhuisbed aan slangen en monitoren, de gedachten aan de overledene verrijken? Belangrijk is, zegt docent Sociaal Werk en rouwtherapeut Herman de Mönnink, ‘dat mensen na het overlijden niet blijven zitten...

Dankbaar in deze rare, bizarre, onzekere, maar toch bijzondere tijd We leven in een bijzondere tijd, waarin zorgverleners laten zien wat ze waard zijn. Voor, tijdens en na corona. Dat aan verdrietige gebeurtenissen ook hele mooie en ontroerende kanten zitten laat het volgende verhaal van een betrokken verzorgende zien. Ze is dankbaar voor alles wat mogelijk is als het nodig is! Lees het verhaal  

Nieuwe Free Learning over het als zorgverlener omgaan met de dood van een client. Als zorgverlener sta je dagelijks dicht bij het leven, maar ook bij de dood. Dat kan heftig zijn, soms zelfs ontwrichtend, maar ook heel verrijkend. Hoe ga je om met een ‘moeilijke dood’ van een cliënt? Hoe verweef je het overlijden van een cliënt in je leven? Van een cliënt waar je misschien ‘iets mee had’,...

De coronacrisis brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. Ook voor uitvaartverzorgers. Maximaal 30 personen bij een dienst, alleen telefonisch contact met de uitvaartverzorger, 1,5 meter afstand tussen de gasten. Geen handen schudden, geen dranken en geen nazit. Dit is een greep uit de belangrijkste maatregelen. Op dit moment. Want dit kan morgen of volgende week weer anders zijn. Uitvaartverzorger Rachelle van Kempen vertelt hoe zij omgaat met deze moeilijke en...

Mooi artikel uit Trouw over rouwen in Corona tijd. Katrien Vermeulen (46) verliest haar broer en ze vertelt dat bij de uitvaart een soort verbondenheidsritueel werd uitgevoerd. ‘Ze vormden een hartje met hun handen, of sloegen de armen om zichzelf heen. Dat was mooi en ontroerend.’ Bekijk artikel

Wat kunnen we wél doen? In deze blog van Monuta krijg je allerlei tips over wat je nog wel kunt doen om je afscheid en rouw vorm te geven terwijl de Corona-maatregelen van kracht zijn. Bekijk de blog hier. 

Afscheid nemen van een stervende en rouwen is gecompliceerd geworden. Hoe vind je je weg tussen corona-protocollen en menselijke behoeftes? Hoe kunnen we mensen met een kwetsbare gezondheid beschermen tegen het coronavirus? Behalve ziekenhuizen maken vooral instellingen als verpleeghuizen zich daarover druk. En terecht. Maar schieten we niet door in de protocollen? En bevordert het quarantainebeleid de gezondheid wel in alle facetten? Stress, verdriet en eenzaamheid maken immers ook ziek....

Bij de overdekte drive-in uitvaartlocatie in Nieuw-Vennep is het mogelijk om met meer dan dertig mensen een uitvaart te volgen. In een evenementenhal is het mogelijk om met tientallen auto's aan te schuiven. Via de autoradio is de volledige dienst te horen, waardoor de ramen dicht kunnen blijven.